Συνοπτική ιστορία της περιοχής του Δήμου Πολιχνίτου

            Η ανθρώπινη παρουσία και διαδρομή στο κομμάτι τούτο του νησιού μας που χωρικά και διοικητικά ορίζεται ως Δήμος Πολιχνίτου, έχει αφήσει τα χνάρια της εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η προσπάθειά μας αυτή, να παρακολουθήσουμε νοερά τη διαδρομή της ανθρώπινης παρουσίας στη περιοχή μας θα στηριχτεί σε βιβλιογραφικές αναφορές που στηρίζονται σε ιστορικές πηγές, ανασκαφικά ευρήματα, αρχαιολογικές παρατηρήσεις και υποθέσεις . Δυστυχώς ένα είναι σίγουρο: Η αρχαιολογική σκαπάνη περιστασιακά μονάχα δούλεψε στην περιοχή μας. Και κάτι χειρότερο. Πολλά ευρήματα καταστράφηκαν (μαρμαροκολώνες στοιβάχτηκαν στα ασβεστοκάμινα) και άλλα αποσιωπήθηκαν απ' τους ειδικούς για να γλυτώσουν οι κάτοχοί τους τα κουραστικά πάρε - δώσε με την αρχαιολογία.
Έχει ήδη αποδειχτεί ότι το νησί μας εποικίστηκε στη νεολιθική εποχή δηλαδή μετά το 8.000 π.Χ.. Μέχρι τους ιστορικούς χρόνους, οπότε αρχίζουν οι γραπτές μαρτυρίες, οι πληροφορίες στηρίζονται σε ευρήματα καθώς και σε μύθους και παραδόσεις που καταγράφτηκαν αργότερα.

            Οι πρώτοι έποικοι του νησιού είναι λογικό να κινήθηκαν στα παράλια αναζητώντας περιοχές κατάλληλες για να εγκατασταθούν. Οι πιο κατάλληλες φυσικά ήταν οι υπήνεμες ανατολικές ακτές του Κόλπου της Καλλονής, με το εύφορο έδαφος, τα πολυποίκιλα θαλασσινά και το αρκετό νερό. Εκεί έστησαν τα "νοικοκυριά τους".
Η περιοχή μας ευτύχησε να έχει βεβαιωμένους τρεις σημαντικούς προϊστορικούς οικισμούς. με το δικό του χαρακτηριστικό ο καθένας.
* Οι Χαλακιές, ανάμεσα στη Σκάλα και τη Νυφίδα, θεωρείται ότι είναι ο αρχαιότερος προϊστορικός οικισμός του νησιού μας. Χρονολογείται στο τέλος της νεολιθικής εποχής  (3000 - 2800 π.Χ)
* Το Κουρτήρ, στην παραλία του Λισβορίου, είναι ο μεγαλύτερος σε έκταση προϊστορικός οικισμός του νησιού (2800 - 2000 π.Χ.) και
* Ο Κατάπυργος, σε ένα λόφο δυτικά του Λισβορίου, είναι ο μοναδικός μη παραθαλάσσιος προϊστορικός οικισμός.  (2000 - 1100 π.Χ. )
Υπάρχουν γραπτοί ισχυρισμοί ότι στη θέση Ροδαφνίδια κοντά στις Θερμοπηγές του Λισβορίου βρέθηκαν σε μεγάλες ποσότητες λίθινα εργαλεία της παλαιολιθικής εποχής.

            Ένα άλλο μέρος της περιοχής μας, που ήταν κατάλληλο για εγκατάσταση, ήταν η περιοχή στο φυσικό λιμανάκι στο ακρωτήρι του Αγίου Φωκά (το μοναδικό που υπάρχει σ' όλο το μήκος των ακτών από το στόμιο του κόλπου Καλλονής μέχρι το αντίστοιχο της Γέρας)  καθώς και στην παραποτάμια κοιλάδα των εκβολών του Αλμυροπόταμου στο δυτικό άκρο της παραλίας των Βατερών. Στην περιοχή αυτή υπάρχουν ισχυρισμοί ότι βρέθηκαν παλαιολοθικά εργαλεία ανάλογα με αυτά που βρέθηκαν στα Ροδαφνίδια, ενώ ύστερα από  μικρής έκτασης αρχαιολογικές έρευνες στο ακρωτήρι του Αγίου Φωκά, πιστεύεται ότι τα αγγεία , που βρέθηκαν ανήκουν στην ύστερη χαλκοκρατία (1100).
 
Οι πρώτοι αυτοί κάτοικοι της περιοχής μας καλλιεργούν, ψαρεύουν,  εμπορεύονται, μαστορεύουν, χτίζουν, εξελίσσονται και δημιουργούν σιγά - σιγά τις πόλεις τους. Έχουμε μπει για καλά πια στην εποχή της ύστερης χαλκοκρατίας (1580 - 1100 π.Χ.) και η αρχαία Πύρρα, στη θέση του Κουρτήρ έχει στηθεί.   Κάπου κει κοντά και μια μικρότερη οικιστική μονάδα, η Αγαμήδη.
Στην επικράτεια της Πύρρας, η οποία  στο μεταξύ έχει μετεφερθεί λίγο βορειότερα σ'  ένα μυχό του Κόλπου, υπάγεται και η Άκρα Βρίσα, η μικρή πόλη στο ακρωτήρι του Αγίου Φωκά.  Εκεί έχει στηθεί απ' τον αρχικό οικιστή του νησιού, τον Μάκαρα (ή ίσως κάποιο συνονόματό του) ναός προς τιμή του θεού του κρασιού, του Διόνυσου. Στην εύφορη κοιλάδα του Αλμυροπόταμου η καλλιέργεια του αμπελιού είχε την τιμητική της για χιλιάδες χρόνια και εκεί (στη σημερινή περιοχή της Αγίας Αικατερίνης) μεταφέρθηκε η Βρίσα. Εκεί, κατά την παράδοση, γεννήθηκε η Βρισηίδα, η κόρη του ιερέα Βρισέα, που αργότερα, ως βασίλισσα της  Λυρνησσού, αιχμαλωτίσθηκε από τον Αχιλλέα για να γίνει η αιτία της έριδας ανάμεσα στον Μυρμιδόνα βασιλιά και τον αρχιστράτηγο Αγαμέμνονα.  Κι είναι μεγάλη η περηφάνια των ντόπιων για το συγγενολόι τους αυτό, ώστε μέχρι σήμερα  να δείχνουν το Αχιλλοπήγαδο που ξεδίψασε -κατά το μύθο- τους Μυρμιδόνες  αλλά και νάχουν ζωντανό στο χωριό τους το όνομα Βρισηίδα.
Έχουμε μπει στην τελευταία προ Χριστού χιλιετία και η Πύρρα ευημερεί. Χωρίς κάστρα, ζώντας οι κάτοικοί της ειρηνικά κάνουν το όνομα της Πύρρας ξακουστό, έτσι ώστε ολόκληρος ο κόλπος (σήμερα Καλλονής) να είναι γνωστός ως Πυρραίων Εύριππος και το μεγάλο πευκοδάσος στα ανατολικά της, που την απομόνωνε απ' το υπόλοιπο νησί, να ναι το Πυρραίων Όρος.   Η επικράτειά της απλώνεται σ' όλη την έκταση του σημερινού Δήμου κι ακόμα μακρύτερα, ως την περιοχή των Μέσων, στο κέντρο του νησιού. Τα πλούτη της έγιναν ζηλευτά και οι επιδρομές άρχισαν με αποτέλεσμα τον 8ο αιώνα π.Χ. να οχυρωθεί. Οι γείτονές της ενοχλούνταν απ' την δύναμη αλλά και την αλαζονεία των Πυρραίων. Στην ακμή της γέννησε τον επικό ποιητή Λέσχη, ο οποίος έγραψε το επικό ποίημα  "Μικρά Ιλιάς", ενώ στη συνέχεια δέχτηκε εξόριστο τον Αλκαίο.
Αργότερα η Πύρρα προσδέθηκε στο άρμα της Μυτιλήνης στον ανταγωνισμό της τελευταίας με τη Μύθημνα και αποστατώντας απ' τους Αθηναίους (428 π.Χ.) υπέστη τις συνέπειες.
Στην περιοχή της δέχτηκε την επίσκεψη του μεγάλου Αριστοτέλη, ο οποίος καλεσμένος του Θεόφραστου του Ερέσιου, μελέτησε τον Πυρραίο Εύριππο και γοητεύθηκε απ' τα εξαιρετικά όστρακα του. Το 231 π.Χ. σε ισχυρό σεισμό μεγάλο μέρος της πόλης βυθίστηκε στα νερά του κόλπου με αποτέλεσμα να χαθεί η πόλη. Κάπου κει κοντά καταστράφηκε από άλλη αιτία και η Αγαμήδη, ενώ το "Προάστειον" της Πύρρας εξακολουθούσε να υπάρχει. Στο βυθό της θάλασσας φαίνονται απομεινάρια της πόλης και του λιμανιού της.
Στην άλλη άκρη της περιοχής η Βρίσα πρέπει να βρίσκεται σε καλή κατάσταση διότι τον 1ο π.Χ. αιώνα ξαναχτίζει το ναό του Διονύσου του "Βρυσαγενή" πάνω στο ακρωτήρι.

            Στη ρωμαϊκή και την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο οι οικιστικές συνήθειες έχουν αλλάξει. Ίχνη οικισμών και παλαιοχριστιανικών εκκλησιών, κεραμικά και τάφοι είναι διάσπαρτα σε ολόκληρη την περιοχή του Δήμου. Την περίοδο αυτή υπάρχουν αγροικίες στις οποίες κατοικεί μια πολυοικογένεια, εκμεταλλεύεται την γύρω περιοχή και ως συνισταμένη και συνδετικός κρίκος αυτών των αγροικιών υπάρχει η "κώμη". Οι κώμες δημιουργούν τις "μητροκωμίες", οι οποίες στη συνέχεια οργανώνονται στα νέα χωριά της περιοχής μας. Τα χωριά αυτά συμπτύσσονται ακόμα περισσότερο την περίοδο της τουρκοκρατίας εξαιτίας των άγριων επιδρομών των πειρατών.
Ολόκληρη η περιοχή μας είναι γεμάτη από τέτοια σημάδια ζωής και δράσης. Οι περιηγητές της περοχής μας και οι ξωμάχοι μας έχουν εντοπίσει αλλά και συνεχίζουν να εντοπίζουν όστρακα και κεραμικά (ιδίως κατά το άνοιγμα των πηγαδιών), τάφους με ρικοί των οποίων έχουν προσανατολισμούς άσχετους με το γνωστό προσανατολισμό των χριστιανών και των μωαμεθανών, νομίσματα σε μεγάλη ποικιλία, μολυβδόβουλα του πάπα Ευγένιου του Δ΄ της Ρώμης, καθώς και μαρμάρινες ενεπίγραφες πλάκες ή κολώνες εντοιχισμένες σε νεότερα κτίσματα.
Η μεγάλη ποσότητα και ποικιλία των νομισμάτων, τα οποία βρέθηκαν σε διάφορες τοποθεσίες, μαρτυρούν τον μεγάλο κατακερματισμό του οικιστικού ιστού της περιοχής και την ποικιλία των εμπορικών συναλλαγών των κατοίκων της. Τα νομίσματα αυτά καλύπτουν χρονολογικά την περίοδο από τον 4ο π.Χ. αιώνα μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας. Έτσι έχουμε αρκετά της πόλης της Μυτιλήνης, ρωμαϊκά (διάφορων αυτοκρατόρων), βυζαντινά, φράγκικα και τούρκικα. Με τα νομίσματα αυτά δημιουργήθηκαν δυο συλλογές, μια στο Λισβόρι και μια στο Γυμνάσιο Πολιχνίτου, ενώ αρκετά υπάρχουν και στο αρχαιολογικό μουσείο της Μυτιλήνης.
Κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (642-1071) έχουν ήδη συγκροτηθεί μερικά μεγάλα χωριά στα ανατολικά παράλια αλλά και τα γύρω υψώματα του Κόλπου. Τα χωριά αυτά ονομάζονται Βασιλικά, επειδή υπάρχουν κτήματα και εξοχικές κατοικίες των βυζαντινών αυτοκρατόρων, τα οποία φιλοξενούν και εξόριστα μέλη των οικογενειών τους. Αναφέρονται ενδεικτικά η Ειρήνη η Αθηναία  και ο Κωνσταντίνος ο Θ΄  ο Μονομάχος . Έχουν διασωθεί ίχνη απ' τα κάστρα τους (στο Σκαμνιούδι Βυζαντινός Πύργος) και την μεγαλοπρεπή παλαιοχριστιανική βασιλική τους, η οποία ήταν η μεγαλύτερη της Λέσβου και πιθανώς η έδρα της Επισκοπής Στρογγύλης. Την έδρα όμως αυτή μερικοί τοποθετούν σε μια περιοχή δυτικά του Πολιχνίτου  (Στρογγυλού) με χνάρια άλλου παλαιοχριστιανικού ναού.
            Στην υστεροβυζαντινή περίοδο (1071-1355) αρχίζουν οι μεγάλες καταστροφές των παραλιών του νησιού απ' τους πειρατές και τους Φράγκους. Οι λεηλασίες και οι καταστροφές συνεχίζονται και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στην αρχή της περιόδου αυτής (γύρω στα 1500) υπάρχουν τα εξής Βασιλικά χωριά: 1. Ο Βασιλικιώτης, τα σημερινά Βασιλικά  2. Το Λεσβώριον (Λισβόρι), 3. Ο Πολιχνίτος  4. Η Βρίσα ( η οποία έχει μεταφερθεί απ' την περιοχή της Αγίας Αικατερίνης στη σημερινή περισσότερο ασφαλή τοποθεσία της, όπου και συνενώθηκαν και οι κάτοικοι όλων των γύρω μικρών οικισμών Παλιόπυργος, Λιβάδι κ.λ.π.) 5. Άγιος Νικόλαος, βορειότερα απ' τον Πολιχνίτο 6. Αιγίδα, στο οροπέδιο Νιγίδα ανατολικά της Βρίσας  7. Γρίπα, λίγο πιο έξω στα δυτικά του Πολιχνίτου. 8. Κατάπυργος, στη θέση του προϊστορικού οικισμού. Αναφέρεται επίσης ότι την περίοδο αυτή υπήρχε οικισμός στην Απλοθύρα και χωριό στην περιοχή του Δαμανδρίου, το οποίο εγκαταλείφτηκε και του οποίου τον ενοριακό ναό του μετέτρεψαν σε μοναστήρι οι καλόγεροι από τον Άγιο Γεώργιο στα Μελαντά. Το μοναστήρι αυτό διέγραψε μια πορεία με περιόδους ακμής και παρακμής και σήμερα έχει πάλι ανασυσταθεί και λειτουργεί ως ανδρικό. Η Αιγίδα ( ή Νιγίδα) σύμφωνα με την παράδοση καταστράφηκε από τους πειρατές τον 16 αιώνα και οι κάτοικοί της μετακόμισαν στον Πολιχνίτο, στη Βρίσα και στη Σάμο, εκμεταλλευόμενοι σουλτανικό φιρμάνι με κίνητρα για τον εποικισμό του νησιού. Εκεί  ίδρυσαν την κωμόπολη Μυτιληνοί με την οποία τα τελευταία χρόνια η Βρίσα πραγματοποίησε εκδηλώσεις σύσφιξης των σχέσεών τους εξαιτίας των κοινών προγόνων τους.
Στην περίοδο των Γατελούζων, οπότε το νησί δόθηκε προίκα στον Φραγκλίνο Γατελούζο, η περιοχή πρέπει να ζούσε ειρηνικά με έντονη όμως την παρουσία των νέων "ιδιοκτητών" του. Τούτο συμπεραίνεται απ' την ύπαρξη του Γατελούζικου Παλιόπυργου σε ένα ύψωμα της κοιλάδας του Αλμυροπόταμου με εξαιρετική δυνάτοτητα κατόπτευσης όλης της περιοχής από την παραλία των Βατερών μέχρι τις Θερμοπηγές.
Κατά την Τουρκοκρατία όλα τα χωριά της περιοχής ήταν μικτά με Χριστιανούς και Μωαμεθανούς, με τους τελευταίους να είναι η μειοψηφία. Στη Γρίπα υπήρχαν περισσότεροι Μωαμεθανοί. Το 1867 ένας καταστρεπτικός σεισμός ισοπέδωσε τα χωριά μας τα οποία δεν είχαν προλάβει να συνέλθουν από την μεγάλη καταστροφή των λιόδεντρων εξαιτίας μιας μεγάλης παγωνιάς (κάψιμο) το 1850. Τα δυο αυτά γεγονότα είχαν ως αποτέλεσμα ο κόσμος να υποφέρει και αρκετοί να μεταναστεύσουν προσωρινά στα απέναντι μικρασιατικά παράλια, απ' τα οποία επιστρέφοντας έφεραν εκτός των άλλων και νέες - πιο ανοιχτές - ιδέες.
Τον 19ο αιώνα στα χωριά υπάρχουν Αρρεναγωγεία και Παρθεναγωγεία ενώ στη Βρίσα και στον Πολιχνίτο λειτουργούν και Ελληνικά Σχολεία. Στον Πολιχνίτο αναφέρεται η λειτουργία και Νηπιαγωγείου, γεγονός πολύ πρωτοποριακό για την εποχή του. Το διοικητικό κέντρο όμως της περιοχής μας ήταν τα Βασιλικά, τα οποία ήταν η έδρα ναχιγιέ  (Δήμου) με 7 χωριά στην δικαιοδοσία του, ανήκοντας στο καζά (επαρχία) του Πλωμαρίου. Σταδιακά όμως αναπτύχθηκε ο Πολιχνίτος, ο οποίος ως γεωγραφικό κέντρο της περιοχής συγκέντρωνε σιγά - σιγά αρκετές υπηρεσίες.
Τον 20ο αιώνα, με την απελευθέρωση του νησιού μας, αρχίζει μια νέα εποχή για την περιοχή μας η οποία το 1922 σηκώνει το βάρος ενός σημαντικού τμήματος της προσφυγιάς αλλά και μπολιάζεται με τον δυναμισμό των νέων κατοίκων της. Στην περίοδο της γερμανικής κατοχής υπάρχουν οργανωμένες αντιστασιακές ομάδες ενώ και ο εμφύλιος σημαδεύει την περιοχή. Στο δεύτερο μισό του αιώνα καταβάλλεται προσπάθεια για την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής με μοχλούς την παραλία των Βατερών αλλά και της Νυφίδας, τις Θερμοπηγές του Πολιχνίτου και του Λισβορίου και τα υπέροχα θαλασσινά του Κόλπου Καλλονής.  Τέλος, το 1999 ο αναγκαστικός "Καποδίστριας" συνενώνει διοικητικά τα χωριά σε μια αυτοδιοικητική μονάδα και μας προσθέτει ένα ακόμη μέλος - τοπικό διαμέρισμα , τον Σταυρό, ο οποίος μέχρι τότε υπαγόταν διοικητικά στο Πλωμάρι.